W lipcu 2014 r. cmentarz, razem z pięcioma innymi nekropoliami tworzącymi zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych na  Powązkach, został uznany za  pomnik historii.

Aleja Zasłużonych

Cmentarz zaprojektował Dominik Merlini – nadworny architekt króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Nekropolia, założona w 1790 r., zajmowała początkowo 2,6 ha. Była wielokrotnie powiększana. Obecnie ma powierzchnię 44 ha. Na cmentarzu zostało pochowanych milion osób, w  tym wielu znanych i  zasłużonych Polaków. Są tu groby wybitnych pisarzy, poetów, uczonych, artystów, myślicieli, lekarzy, prawników, polityków, sportowców, duchownych, przedsiębiorców i  działaczy społecznych. Na Powązkach spoczywają żołnierze powstań narodowych - od  insurekcji kościuszkowskiej do powstania warszawskiego.

To z myślą o  tych znamienitych postaciach w 1925 r. utworzono Aleję Zasłużonych. Pierwszym pochowanym w niej był pisarz i  laureat Nagrody Nobla - Władysław Reymont. Kolejni to  m.in. legendarni lotnicy Franciszek Żwirko i  Stanisław Wigura, a także światowej sławy śpiewak operowy Jan Kiepura czy poeta i satyryk Wojciech Młynarski.

Opieka miasta

Wpisana do rejestru zabytków nekropolia jest niezwykłą galerią rzeźby i małej architektury. Jest też rozległym muzeum, od 200 lat nierozerwalnie związanym z dziejami Warszawy. Cmentarz ucierpiał podczas działań wojennych i w latach późniejszych. Przyczynił się do tego także brak właściwej opieki i ochrony oraz zanieczyszczenia powietrza, na które narażona jest szczególnie najstarsza część cmentarza, położona w sąsiedztwie ruchliwych ulic Okopowej i Powązkowskiej.

Niemały udział w procesie zachowania dziedzictwa historyczno-artystycznego nekropolii ma warszawski ratusz.  Od wielu lat wspiera renowację zabytkowego cmentarza. Przeznacza w formie dotacji środki, umożliwiające prowadzenie niezbędnych prac konserwatorskich i restauratorskich. Dzięki nim udało się powstrzymać destrukcję i przywrócić wartości artystyczne wielu dziełom sztuki znajdującym się na Starych Powązkach.

Uratowano blisko 200 nagrobków i kaplic

Przez ostatnie 10 lat m.st. Warszawa przeznaczyło ponad 5,6 mln zł na ratowanie dziedzictwa Starych Powązek.

Z tej sumy ponad 2,7 mln zł wydano na kompleksową konserwację 197 pomników nagrobnych i kaplic. Na remont zabytkowego muru cmentarza od strony ulic Smętnej, Ostroroga, Powązkowskiej, Okopowej, Spokojnej i Wawrzyszewskiej przeznaczono ponad 2,8 mln zł. Jedną z bardziej widowiskowych była konserwacja bramy św. Honoraty z 1915 r., dzieła warszawskiego rzeźbiarza Leopolda Wasilkowskiego.

Konserwacja zabytków trwa

W 2020 roku miasto kwotą 200 tys. zł wsparło ratowanie 18 kolejnych zabytków. W trakcie prac oczyszczono je metodami konserwatorskimi z warstw czarnej smolistej patyny, soli i mikroorganizmów, które są przyczyną postępującej korozji kamienia. Następnie, po uzupełnieniu ubytków, spękań i innych zniszczeń, obiekty zostały zaimpregnowane. Powierzchnia ochronna zabezpieczy je przed niszczącym działaniem czynników atmosferycznych i zanieczyszczeń powietrza. W trakcie prac uczytelniono także napisy i inskrypcje na pomnikach i tablicach nagrobnych oraz poddano pełnej konserwacji ogrodzenia oraz pozostałe dekoracyjne elementy nagrobków wykonane z metalu.

Przykładowe prace konserwatorów

Jednym z uratowanych w 2020 roku cennych zabytków jest nawiązujący do antycznej steli kamienny nagrobek Stanisława Węgrzeckiego - prezydenta Warszawy (w latach 1807-15), zmarłego w 1845 r. W niszy steli umieszczone jest marmurowe popiersie prezydenta dłuta znanego rzeźbiarza polskiego klasycyzmu Jakuba Tatarkiewicza. Jego twórczość ukształtowała się pod wpływem jednego z głównych reprezentantów neoklasycyzmu – Bertela Thorvaldsena, u którego pobierał nauki w Akademii św. Łukasza w Rzymie. Pomnik znajduje się w kwaterze nr 15, w pierwszym rzędzie, blisko bramy św. Honoraty.

Konserwacji poddano także jeden z najpiękniejszych zabytków Starych Powązek -neogotycką kaplicę rodziny Naimskich. Bardzo efektowny, rozbudowany pod względem architektonicznym i rzeźbiarskim grobowiec został wzniesiony w 1872 r. według projektu Leonarda Marconiego. Zbudowany na planie krzyża greckiego z wysokim baldachimem, inkrustowany jest różnobarwnymi marmurami i nawiązuje formą do gotyku włoskiego. Kaplica znajduje się w kwaterze 181.

Inny popularny nurt w architekturze polskiej i europejskiej 2 poł. XIX w. reprezentuje kaplica rodziny Józefa Prasłowskiego, wzniesiona z piaskowca szydłowieckiego w 1878 r. Elewacje eklektycznej budowli pokrywa bardzo bogata dekoracja łącząca kilka stylów w spójną architektonicznie całość. Surowe wnętrze kaplicy zdobi jedynie klasycystyczny ołtarz wykonany z białego marmuru karraryjskiego z czarnym krzyżem z marmuru dębnickiego.

Kaplica znajduje się w najstarszej części cmentarza, jest to ostatni obiekt w zespole kaplic w Alei Katakumbowej.

Mapa Starych Powązek

W 2019 r. miasto zakończyło inwentaryzację wszystkich obiektów na cmentarzu. Dzięki ogromnej pracy na obszarze 44 hektarów możliwe jest dziś odnalezienie poszukiwanego nagrobka oraz ustalenie miejsca jego położenia na mapie zabytkowej nekropolii.

Źródło: UM Warszawa